ابراهیم رضازاده

فرهنگی و کارشناس ارشد زبان و ادبیات عربی

شهرستان نظرآباد یکی از شهرستان های استان البرز است که به لحاظ جغرافیای فرهنگی و زبانی زیر مجموعه ساوجبلاغ فرهنگی است اگر گفته شود غرب و جنوب غربی استان البرز از نظر حوزه زبانی جزء جغرافیای زبانی ساوجبلاغ است سخن گزافی نیست. نظرآباد یکی از این مناطق است. منطقه ای است مهاجرپذیر که در آن مردمانی با زبان و گویش های مختلف زندگی می کنند. به غیر از مهاجران مناطقی چون طالقان، الموت، استان های شمالی و دیگر نقاط غیر ترک زبان کشورمان که به فارسی و گویش های متفاوت آن تکلم می کنند، گروه های پر جمعیتی از مناطق ترک نشین همانند بسیاری از شهرهای استان زنجان، نقاط ترک نشین استان های قزوین و همدان و شهرستان های هشترود، میانه و... به این شهرستان خاصه شهر نظرآباد مهاجرت کرده اند که این باعث مراودات زبانی بین بومیان و مهاجران ترک زبان شده است. 

زبان بومیان شهر نظرآباد و روستاهای تابعه ترکی است. بومیان روستاهای کاظم آباد و ازبکی با اینکه اصالتا لُر هستند ولی به زبان ترکی صحبت می کنند. حتی بسیاری از طالقانی های که قبل از دهه پنجاه در نظرآباد ساکن شده اند به خوبی به زبان ترکی تکلم می کنند و جالب توجه است که شاعرانی چون حسین پیشگاهی و فرامرز قدسی و... به زبان ترکی اشعار فراوانی دارند.

گویش ترکی رایج در این منطقه همان لهجه ساوجبلاغی (سویوق بولاق) است. این لهجه شاخه ای از ترکی آذربایجانی است که در شمال غرب کشورمان متداول است. براساس تحقیقات انجام شده ترکی ساوجبلاغی از ترکی رایج در مناطقی از کرج، شهریار، ملارد، ماهدشت و اشتهارد به ترکی آذربایجانی نزدیک تر می باشد. و از آنها مشهور و معروف تر است. در ترکی ساوجبلاغی به سبب مجاورت با مناطق فارس نشین تاثیر زبان فارسی به خوبی دیده می شود. و نخستین نکته بارز گویش تاثیر پذیرفته ساوجبلاغی عدم هماهنگی دقیق اصوات است. در بررسی مقایسه ای این گویش و سایر گویش های متداول در شمال غرب ایران اختلافاتی جزئی در تکلم آن دیده می شود. این در حالی است که این گویش با گویش زنجانی - گویش جنوب شرقی آذربایجان- تفاوت چندانی ندارد و در اصل زیر مجموعه این گویش است.

دراین نوشتار کوشیده ایم برخی ویژگی های ترکی ساوجبلاغی را با ترکی آذربایجانی خیلی مختصر مقایسه کنیم:  

1. صدای "ق" در صرف افعال ترکی آذربایجانی، نشانه اول شخص جمع است. اما این صدا در ترکی ساوجبلاغی حذف و به جای آن "ک" یا "گ" تلفظ می شود. مثلاً در گویش ساوجبلاغی به "اوخوردوق" (می خواندیم)، اوخردیک یا اوخردیگ تلفظ می شود.

2. ترکان ساوجبلاغ و نظرآباد صدای بلند "ای" در برخی کلمات به کسره تبدیل می شود. به عنوان مثال در ترکی ساوجبلاغی واژه های قیز (دختر) و قیزیل (طلا) و بیر (یک) به ترتیب قِز ، قِزل و بِر تبدیل می شوند.

3. در این گویش در بعضی از کلمات صدای بلند "ای" به "او" و در برخی دیگر "او" به "ای" تبدیل می شود. کلمه "باغیشلا" به "باغوشلا" و "گون" به "گین" تبدیل می شود.

4. ترکان ساوجبلاغ و نظرآباد بعضی از حروف کلمات را به صورت مُشدد که این در ترکی آذربایجانی مشاهده نمی شود. مثلا واژه های "ایکی" (دو) و "یکه" به ترتیب "ایکّی" و "یکّه" تلفظ می شود.

5. صدای "ی" در وسط برخی از کلمات به صدای "ه" تبدیل می شود. به عنوان مثال "بویوک" (بزرگ) به صورت "بوهوک" تلفظ می شود.

6. در میان ترک زبانان ساوجبلاغ و نظرآباد به واژه های برخورد می شود که کاملاً ریشه ترکی دارند. حتی در ترکی آذربایجان به غیر از متون ادبی به ندرت دیده می شود. مثلاً در آذربایجان گفته می شود "ناعیلین قالانی واردیر" (قصه دنباله دارد) در صورتی که در ترکی ساوجبلاغی اصطلاح "آردیسی وار" به کار می رود و یا کلماتی نظیر "گونش"، "توکنمک"، "قانشار و‌‌... وجود دارند که نشان از دیر پا بودن زبان ترکی در این منطقه است.

7. در گویش ساوجبلاغی پسوندی چون "راق" - علامت صفت تفضیلی در ترکی - را به کار می برند. به طور آزراق (کمتر) و چوخ راق (بیشتر). اما در مناطقی چون تبریز که مرکز ترکی آذربایجانی است، کمتر این علامت به کار برده می شود بلکه آن ها را در عموم موارد "چوخ تر" و "آزتر" می گویند که از لحاظ ادبی غلط فاحشی است.

علاوه بر ویژگی های فوق، اختلاف تلفظ در واژه های یکسان ترکی ساوجبلاغی و آذربایجانی است. مثلاً به "یوخسول" (بی چیز)، یوسقول و یا به نَمَنه (چه چیزی) و... گویند. لازم به ذکر است که ایراد معانی یکسان با واژه های متفاوت در ترکی ساوجبلاغی و آذربایجانی وجود دارد. به عنوان مثال به "ائشیگ" (بیرون) در ترکی ساوجبلاغی "چول" گویند. درحالی که در ترکی آذربایجانی "چول" به معنی بیابان است.

علاوه بر بومیان و مهاجران ترک زبان شمال غرب کشورمان، افرادی در شهر نظرآباد زندگی می کنند، که زبان مادری شان ترکی خراسانی است. اینان از منطقه سبزوار کوچ کرده به نظرآباد آمده اند، که گویش این مهاجران ترک زبان زیر مجموعه ترکی جنوب غربی است و تفاوت قابل توجهی با گویش ساوجبلاغی و آذربایجانی دارد.

حسین پیشگاهی نژاد و فرامرز قدسی (فراق) از جمله شاعرانی هستند که به گویش ساوجبلاغی شعر سروده اند. هر چند زبان مادری این دو شاعر ترکی نیست. از هر کدام دو بیتی نقل می کنیم:

قدیم کی نظرآباددن تورکی یازدوم

تاریخ داشونده من آدونی قازدوم

قدیم کندمِزدن قوی یازولسون

غم و غصه اورگ لردن قازولسون

مثنوی بلند نظرآباد، حسین پیشگاهی نژاد 

*****

هر کیمسه ین، هر یِرده ین، آدام اول

دوشن لَرِن، الینی توت! بودو یول

بو دونیانون قویوسونه، دوشمییز!

دامونه، چِخمییز! بیر هو، اوشمییز!

 مثنوی کنددن بیر سس، فرامرز قدس (فراق)

در شهرستان نظرآباد و به طور در منطقه ساوجبلاغ ببن اهالی ترک زبان بومی ضرب المثل های فراوانی وجود دارد که در پایان این گفتار تعداد اندکی را همراه با ترجمه و معادل فارسی آن می آوریم:

- آللاهون آغاجوندا سس یوخدور/ چوب خدا صدا ندارد.

- آغاجون کِرمی اوزوندن اولور/ کرم درخت از خود درخت است.

- آغزو سوت قوخوسو وئریر/ دهانش بو شیر می دهد.

- اَیری یُوک ائوه چاتماز/ بار کج به منزل نمی رسد.

- اوزویه بیر دانه اینه باتور خَلخه جوالدوز/ یک سوزن به خودت بزن یک جوالدوز به دیگران.

- خدا درد وئروب، درماندَه وئروب/ خدا درد داده درمان هم داده.

- حق سُوزه جواب یوخ/ حرف حق جواب ندارد.

- دیل باشا بلادی/ زبان بلای سر است.

- سو باش یوخاریه گئتمز/ آب سربالا نمی رود.

- هئچ گول تیکانسوز اولماز/ هیچ گلی بی خار نیست.

- یئل گتیرنی یئل آپارار/ باد آوردا را باد می برد.